تامین مالی قریب به نیمی از پروژه های بازآفرینی در سطح کشور توسط شهرداری ها صورت می گیرد

آمارهای رسمی حاکی از این است که ۲۳درصد مساحت شهرها و ۳۳درصد جمعیت شهرنشین کشور با معضل بافت‌های ناکارآمد و فرسوده روبه‌رو هستند. در این میان، شهرداری‌ها ۳۲درصد پروژه‌های مصوب ستاد بازآفرینی شهری و تخصیص ۴۸درصد اعتبارات مصوب را برعهده داشته‌اند که ۶۳.۴درصد پروژه‌ها را اجرا کرده و ۱۲۲.۸درصد اعتبارات مصوب را تخصیص داده‌اند.

به گزارش بازآفرینی به نقل از شهر، برآوردهای انجام شده از میزان مساحت و جمعیت ساکن در سکونتگاه‌های ناپایدار شهری و روستایی، هشدارهای جدی درخصوص در اولویت بودن این مسئله را نشان می‌دهد. اهمیت این موضوع تا آنجاست که مقام معظم رهبری مسائل و مشکلات مربوط به این مناطق را بارها مورد تأکید ویژه قرار داده و در جریان ابلاغ سیاست‌های کلی مسکن (۱۳۸۹) و پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه (۱۳۸۴) ضرورت احیای بافت‌های ناکارآمد شهری و روستایی را ابلاغ کرده‌اند. سیاستگذار به‌تبع این حساسیت، چندین بار در اسناد بالادستی و به‌خصوص ماده۵۹ قانون برنامه ششم توسعه کشور، دولت را موظف به بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری و روستایی دانسته است.

شهرنشینی در بافت‌های ناکارآمد

ایران در ۵دهه گذشته با تغییرات سریع در جمعیت شهرنشین مواجه شده است، به‌گونه‌ای که سهم شهرنشینی کشور از ۳۱.۴درصد در سال۱۳۳۵ به ۷۴درصد در سال۱۳۹۵ رسیده که از افزایش حدود ۱۰برابر جمعیت شهرنشین در کشور حکایت دارد. در این فاصله، بسیاری از مناطق روستایی کشور به علل مختلف ازجمله عوامل اقتصادی در معرض ناپایداری و تخلیه جمعیتی قرار گرفته‌اند. در این میان الگوی نامتوازن توزیع جمعیت به‌دلیل ناهمخوانی رشد اقتصاد ملی و عدالت توزیعی نسبت به روند رشد جمعیت، ناکارآمدی برخی از سیاست‌ها و برنامه‌های دولت، ناکارآمدی بازار املاک و مستغلات و بازارهای پولی و مالی در پاسخ به تقاضای سکونت اقشار کم‌درآمد در شهرها، مسائل و مشکلات عدیده‌ای مانند گرایش اقشار کم‌درآمد به استقرار در نواحی نابسامان شهری و بروز پدیده اسکان غیررسمی و بدمسکنی در نواحی فرودست شهری درپی داشته است. همزمان بافت‌های مرکزی شهرها نیز به‌واسطه فرسودگی و تنزل کیفیت زندگی در این مناطق، به‌تدریج از جمعیت تخلیه شده است. برآوردهای رسمی انجام شده از میزان مساحت و جمعیت ساکن در سکونتگاه‌های ناپایدار براساس اطلاعات سرشماری نفوس و مسکن سال۱۳۹۵، نشان می‌دهد که حدود سه‌چهارم جمعیت ایران شهرنشین هستند و به‌طور میانگین ۲۳درصد مساحت شهرهای کشور سکونتگاه‌های غیررسمی، بافت‌های فرسوده و بافت تاریخی است؛ اما با توجه به تراکم جمعیتی بالاتر در مناطق قدیمی و حاشیه‌ای، ۳۳درصد جمعیت شهری کشور در محدوده‌های ناکارآمد سکونت دارند. همین، ضرورت بازآفرینی شهری و رفع مشکلات این بافت‌ها را افزایش می‌دهد.

الزامات و اقدامات بازآفرینی

بررسی وضعیت بافت‌های ناکارآمد براساس اطلاعات سال۱۳۹۵ نشان می‌دهد که در کل کشور ۱۶۶.۵هزار هکتار بافت فرسوده و ناکارآمد وجود دارد و درمجموع ۵میلیون و ۷۸۵هزار واحد مسکونی در بافت‌های ناکارآمد قرار گرفته‌اند و ۶میلیون‌و۵۶هزار خانوار با جمعیت ۲۱میلیون‌و۴۲۴هزار نفری در این بافت‌ها اسکان دارند. حتی اگر بافت‌های تاریخی و سکونتگاه‌های غیررسمی نیز از این آمار حذف شوند، بازهم ۳میلیون‌و۲۴۱هزار واحد مسکونی نیازمند نوسازی در بافت‌های فرسوده وجود دارد.

در این شرایط، قانونگذار در ماده۵۹ قانون برنامه ششم توسعه مقرر کرده است ۶۶هزار هکتار از بافت‌های ناکارآمد شهری در هزارو۳۳۴محله در ۵۸سال منتهی به سال۱۴۰۰ بهسازی و نوسازی شوند. در ادامه، از مجموع ۱۳۳۴ محله هدف برای ۶۴۶محله در ۲۳۵شهر و ۳۱ استان، برنامه اقدام مشترک بازآفرینی شهری تدوین شده است که معادل ۴۸درصد از اهداف کمی برنامه ششم توسعه را شامل می‌شود و در قالب ۹۱۶۱پروژه با اعتبار ۱۲هزار میلیارد تومان (به قیمت سال۱۳۹۷) تعریف شده است و باید توسط دستگاه‌ها و نهادهای متولی به انجام می‌رسید. بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس حاکی از این است که از این تعداد پروژه، مصوب ستاد ملی بازآفرینی شهری پایدار، ۳۲درصد پروژه‌ها و ۴۸درصد اعتبارات برعهده شهرداری‌ها، ۱۷درصد پروژه‌ها و ۱۹درصد اعتبارات برعهده شرکت بازآفرینی شهری ایران و ۵۱درصد پروژه‌ها و ۳۳درصد اعتبارات نیز برعهده سایر دستگاه‌های عضو ستاد (اعم از وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادها) بوده است.

کارنامه دستگاه‌های اجرایی در بازآفرینی

گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد عملکرد دستگاه‌های اجرایی در بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری و روستایی منتشر کرده است، نشان می‌دهد در طول اجرای برنامه ششم توسعه، از مجموع ۹۱۶۱پروژه مصوب ستاد بازآفرینی شهری، بیشترین تعهد معادل ۴۶۵۵پروژه برعهده سایر دستگاه‌های عضو ستاد (اعم از وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادها) بوده که از این میزان ۶۹۲پروژه معادل ۱۴.۹درصد انجام شده است. در رتبه بعدی، ۲۹۴۸پروژه برعهده شهرداری‌ها قرار داشته که ۱۸۶۹پروژه معادل ۶۳.۴درصد اجرایی شده است. همچنین شرکت بازآفرینی شهری ۱۵۵۸پروژه برعهده داشته که ۱۱۵۶پروژه معادل ۷۴.۲درصد را انجام داده است. طبق این آمار و ارقام، بیشترین ضریب اجرای تعهدات به شرکت بازآفرینی تعلق داشته اما بیشترین میزان تعهدات را شهرداری‌ها داشته‌اند.

در بخش تخصیص بودجه مصوب ستاد بازآفرینی شهری به پروژه‌های مصوب نیز آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس از عملکرد بالای صددرصدی شهرداری‌ها و اهمال‌کاری سایر دستگاه‌های اجرایی حکایت دارد. طبق اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس، از مجموع بودجه ۱۰هزارو۸۵میلیارد تومانی مصوب ستاد بازآفرینی شهری برای نوسازی و بهسازی ۹۱۶۱پروژه مصوب، ۸هزارو۱۴۰میلیارد تومان تخصیص داده شده که بخش عمده آن را شهرداری‌ها تخصیص داده‌اند. طبق آمار، عملکرد شهرداری‌های کشور در تخصیص بودجه متعهد شده در پروژه‌های مصوب بازآفرینی شهری معادل ۱۲۲.۸درصد بوده است درحالی‌که سایر دستگاه‌ها فقط ۱۹.۹درصد بودجه مصوبه را تخصیص داده‌اند و عملکرد شرکت بازآفرینی شهری ایران نیز ۷۷.۸درصد بوده است.
همچنین براساس بند «ب» ماده۵۹ قانون برنامه ششم توسعه دولت مکلف شده است سالانه حداقل ۲۰۰هزار واحد مسکونی روستایی را با پرداخت تسهیلات ارزان‌قیمت بهسازی و نوسازی کند که اجرای آن برعهده بنیاد مسکن است. بررسی‌ها حاکی از این است که از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ باید نوسازی و بهسازی یک‌میلیون واحد مسکونی از طریق اعطای تسهیلات ارزان‌قیمت به بنیاد مسکن ابلاغ می‌شد که ۶۷.۲۸درصد از این میزان به بنیاد مسکن ابلاغ شده و فقط۲۸درصد از این واحدها نوسازی و بهسازی شده‌اند.

آخرین وضعیت بازآفرینی مسکن

طی ۱۲سال گذشته، ۶۷۰هزار واحد مسکونی در بافت‌های ناکارآمد شهری احداث و ۲۰۰هزار پلاک نیز در بافت فرسوده نوسازی شده است. باوجوداین، همچنان بیش از ۲ میلیون‌ و۶۸۲هزار واحد مسکونی ناپایدار و فرسوده در این بافت‌ها وجود دارد که نیازمند نوسازی هستند. بررسی عملکرد شرکت بازآفرینی شهری ایران در نوسازی و تولید مسکن از ابتدای سال۱۳۹۸ تا شهریورماه۱۴۰۱نشان می‌دهد در این بازه زمانی ۶۶هزارو۴۰۳واحد مسکونی در برنامه نوسازی قرار گرفته‌اند که ۴۷درصد آنها در مرحله اتمام فونداسیون، ۳درصد در مرحله سقف و اسکلت، ۱۰درصد در محله سفت‌کاری، ۲۲درصد در مرحله نازک‌کاری و ۱۸درصد در مرحله اعلام پایان کار قرار دارند.