بررسی چالشهای بازآفرینی شهری در اصفهان در گزارش همشهری

شهریورماه سال گذشته رسانه وزین همشهری گزارشی مبسوطی در خصوص چالشهای بازآفرینی در شهر اصفهان کارکرده که حاوی نکات ارزشمندیست به همین جهت با کسب اجازه از همکاران محترم همشهری این مصاحبه خواندنی بازنشر می گردد

شیرین شفیعی- اصفهان – دیوارهای خشت و گلی خمیده، درها و پنجره‌های فروریخته و خانه‌های نیمه‌خرابه در بافت قدیمی شهر، شاید برای رهگذران خاطرات روزهای خوش بچگی و خانه مادربزرگ را زنده کند اما برای ۲۳ درصد از جمعیت اصفهان که در این بافت فرسوده زندگی می‌کنند.
به معنای دست و پنجه نرم کردن با انبوهی از مشکلات است؛ از ایمن نبودن خانه‌ها در برابر خطر زلزله و آتش‌سوزی گرفته تا کمبود راه‌های دسترسی، زیرساخت‌ها و تأسیسات شهری، سهم پایین بهره‌مندی از خدمات شهری و نبود برخی خدمات فرهنگی و آموزشی. بی‌اغراق می‌توان گفت یکی از بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین مشکلات کلان‌شهر اصفهان، خانه‌ها و محله‌های فرسوده‌ای است که کارشناسان آنها را با نام‌های هشداردهنده‌ای مانند بمب ساعتی، بافت ناپایدار و ناکارآمد و مانند آن معرفی می‌کنند تا توجه برنامه‌ریزان ملی و محلی را به اهمیت نوسازی این بافت و بهبود وضع زندگی ساکنانش جلب کنند اما با گذشت دو سه دهه برنامه‌ریزی، هنوز هم پابرجا ماندن بسیاری از خانه‌های خشت و گلی در دل محله‌های قدیمی هسته مرکزی شهر و حتی مناطق حاشیه‌ای، حکایت از آن دارد که همه طرح‌هایی که برای نوسازی و بازسازی این محله‌ها روی کاغذ آمده، نتوانسته مشکلات نزدیک به ۲۳ درصد جمعیت شهر یا ۵۰۰ هزار اصفهانی که در بافت فرسوده زندگی می‌کنند را حل کند.

بافت‌های ناکارآمد، یکی از مهم‌ترین معضلات گریبانگیر شهر
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان با اشاره به وجود ۲ هزار و ۳۸۰ هکتار بافت مصوب ناکارآمد در شهر اصفهان به همشهری می‌گوید: براساس مصوبات کمیسیون ماده ۵، ۱۲درصد از مساحت کل شهر را بافت فرسوده تشکیل می‌دهد که به شکل ۲۳۷ لکه در مناطق ۱۵گانه شهر مشخص شده و ۲۳ درصد از جمعیت اصفهان را در خود جا داده است.

«محمد فیض»، یکی از مهم‌ترین معضلات گریبانگیر شهرها را بافت‌های ناکارآمد و فرسوده می‌داند و می‌افزاید: این بافت‌ها زمانی محل تمرکز جمعیت و فعالیت اقتصادی بوده اما رفته‌رفته به نقاط کم‌بازده و بی‌بازده اقتصادی در شهر و مناطق ناامن و جرم‌خیز تبدیل شده که خود پیامدهایی همچون ناهنجاری‌های اجتماعی و مشکلات فرهنگی را به همراه دارد که همگی در فرسودگی و ناکارآمدی بافت‌های فرسوده شهری ریشه دارند.

او جلوگیری از گسترش این‌گونه بافت‌ها و همچنین رفع مشکلات موجود در آن را یکی از دغدغه‌های مدیران شهری و مسئولان مدیریت بحران شهری معرفی می‌کند و می‌گوید: قوانین، دستورالعمل و شیوه‌نامه‌های فراوانی در این زمینه تدوین شده که از جمله آنها می‌توان به سیاست‌های کلی نظام در بخش شهرسازی و مسکن، قوانین برنامه پنج‌ساله چهارم، پنجم و ششم توسعه کشور در حوزه حمل‌ونقل و مسکن و قوانین ویژه بافت‌های ناکارآمد اشاره کرد اما همچنان شاهد روند کند نوسازی و احیای بافت‌های ناکارآمد شهر اصفهان هستیم.

کلاف پیچیده موانع
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان پایین بودن استحکام بناها، مشکلات شکل‌گیری یا تفکیک املاک، ریزدانگی که به دلیل جداسازی نامناسب زمین‌ها اتفاق افتاده و هچنین رعایت نکردن حداقل مسافت یا تناسب ابعاد پلاک، اشراف بر خانه‌های همسایه و ایجاد مزاحمت را بعضی از اشکالات خانه‌های موجود در بافت فرسوده می‌داند و یادآور می‌شود: اگر به این مشکلات رسیدگی نشود، این بافت چه در هسته مرکزی و چه در حاشیه‌ها، کم‌کم خالی از سکنه می‌شود و جمعیت دیگری را به خود جذب می‌کند که باعث مشکلات اجتماعی خواهد شد.

فیض از شناسایی ۲۸ محله دارای بافت ناکارآمد بر اساس شاخص‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و کالبدی برای تحقق اهداف بازآفرینی در طول برنامه ششم توسعه کشور خبر می‌دهد و می‌گوید: براساس برنامه جامع اقدام مشترک محدوده‌ها و محلات هدف بازآفرینی شهر اصفهان، هفت محله زینبیه، حصه، قائمیه، همت‌آباد، شهشهان، ابن‌سینا و دردشت دارای اولویت شناسایی و بازآفرینی در سال ۹۷ انتخاب شدند. البته اولویت‌بندی محله‌های دیگر نیز به صورت جداگانه برای سال‌های ۹۸، ۹۹ و ۱۴۰۰ مشخص شده است.

دشواری‌های دریافت وام و حمایت‌های ناکافی
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان درباره مشکلات موجود در مسیر بازسازی بافت‌های فرسوده نیز می‌گوید: براساس برنامه ششم توسعه باید سالانه حداقل ۲۷۰محله با تسهیلات دولتی احیا شود اما این قانون به دلیل وجود موانع و مشکلات متعدد بر سر راه نوسازی، تاکنون به درستی اجرا نشده است که از آن جمله می‌توان به شرایط دریافت و بازپرداخت وام و ودیعه مسکن (بالابودن نرخ بهره وام بانکی، ضمانت‌های دشوار گرفتن وام و ودیعه)، اجرا نشدن تعهدات دولتی در پرداخت ۹ درصد بهره بانکی وام ساخت مسکن، نبود ضوابط مشوق و ویژه در نوسازی بافت‌های ناکارآمد در حوزه ضوابط ساختمانی، تاسیسات زیربنایی و… نبود سند رسمی شش‌دانگ برای قریب به ۶۰ درصد از پلاک‌های موجود در بافت، ضعیف بودن توان اقتصادی ذی‌نفعان و نداشتن جذابیت برای ورود سرمایه‌گذاران به محله اشاره کرد.

طرحی که روی کاغذ ماند
برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام بافت‌های فرسوده، یکی از تازه‌ترین طرح‌های بازآفرینی شهری است که در سال ۹۶ تصویب شد و قرار بود با هم‌افزایی و هماهنگی بین بخشی، محله‌هایی که بافت فرسوده دارند مشخص و اولویت‌بندی شوند. با اجرای این طرح، ۱۰۶ محله ناکارآمد در استان اصفهان شناسایی شد که قرار است در طول یک برنامه ۱۰ ساله نوسازی شوند. نیمی از این بافت ناکارآمد در کلان‌شهر اصفهان قرار دارد اما با گذشت دو سال از زمان اجرای طرح، تنها نوسازی محله‌های همت‌آباد و ابن سینا کلید خورده و پیشنهاد ۲۵ محله دیگر هم به اداره کل راه و شهرسازی ارائه شده است.

معاون بازآفرینی شهری و مسکن اداره کل راه و شهرسازی استان با تاکید بر این‌که جابه‌جایی مردم ساکن محلات فرسوده در دستور کار طرح بازآفرینی شهری نیست، می‌گوید: برای جلوگیری از جابه‌جایی مردم از محلات خود، واحدهایی به عنوان پشتیبان نوسازی بافت‌های فرسوده در یک محله در قالب سهم دولت ساخته می‌شود که برای اسکان موقت با واحدهای فرسوده تهاتر می‌شوند و پس از آماده شدن واحدهای مورد نظر، نوبت به نوسازی محلات دیگر می‌رسد.

«ایمان طاهر» درباره تسهیلاتی که برای سرعت بخشیدن به روند طرح بازآفرینی پرداخت می‌شود نیز توضیح می‌دهد: سهم کلان‌شهرها ۵۰ میلیون تومان، شهرهای بالای ۲۵ هزار نفر جمعیت ۴۰ میلیون تومان و شهرهای کمتر از ۲۵ هزار نفر جمعیت ۳۰ میلیون تومان در نظر گرفته شده است با ۱۸ درصد سود، برای کاهش سود بانکی و افزایش تسهیلات به میزان ۸۰ میلیون تومان نیز قول‌هایی داده شده است.

مرز باریک میان بافت تاریخی و بافت فرسوده
«محمود درویش» پیشکسوت معماری با بیان این‌که بافت فرسوده با بافت تاریخی تفاوت بسیاری دارد، می‌گوید: بافت فرسوده بافتی فاقد ارزش تاریخی و قابل بازسازی است اما بافت تاریخی باید حفظ و مرمت و کمبودهای آن جبران شود، خط بسیار باریکی بین این دو یعنی بافت تاریخی و بافت فرسوده وجود دارد که تشخیص آن با متخصصین معماری و شهرسازی و مرمتگران خواهد بود.

وی با اشاره این‌که ایجاد هرنوع مسیر دسترسی در بافت تاریخی باید با کارشناسی دقیق و ضرورت توجه به تک‌تک ساختمان‌های آن صورت بگیرد، تصریح می‌کند: این مسئله مانند یک جراحی است که در بخش‌های فرسوده بدن انجام می‌دهند، برای این کار لازم است ساختمان‌ها ارزشیابی شوند؛ آنچه که ارزشمند است حفظ شود و آنچه فرسوده است برای احداث راه و دسترسی به بافت تاریخی مورد استفاده قرار گیرد.

بافت «تاریخی»، ‌ «فرسوده» نیست
احمد منتظر- مدیر سابق اداره کل میراث فرهنگی اصفهان: یکی از نکاتی که در زمینه بافت فرسوده وجود دارد این است که «بافت فرسوده» اصطلاح درستی نیست، متاسفانه کاربرد این اصطلاح به این دلیل است که بگویند بافت مخروبه است و باید خراب شود. هیچ شکی نیست که بافت تاریخی هم مخروبه است اما باید تعمیر شود تا درست بماند. حتی عنوان بافت قدیمی را نیز نباید به عنوان واژه پذیرفت بلکه فقط باید عنوان کرد که بافت، بافت تاریخی است یعنی در آن ارزش تاریخی وجود دارد. واژه‌هایی مثل بافت فرسوده یا بافت قدیمی را عمدا به‌ کار می‌برند تا وقتی اجازۀ تخریبش را صادر کردند کسی آنها را زیر سوال نبرد.

حتی قوانینی هم که درخصوص بافت‌های تاریخی توسط وزارت کشور و شهرداری گذاشته می‌شود جنبه جهانی ندارد چراکه جنبه جهانی عنوان بافت فرسوده را به کار نمی‌برد. بافت فرسوده در اصل بافتی است که پیش از انقلاب ساخته شده و خوب هم ساخته نشده است، یعنی وقتی در زمان پهلوی دوم شهرسازی انجام شد، چون ساختمان‌ها را با آهن ساختند و آهن عمر ۲۵ ساله دارد، این بافت دچار فرسودگی شده یعنی خطر ریزش دارد و باید به عنوان بافت فرسوده به کمک آن بروند، پس عنوان بافت فرسوده اصلا ربطی به بافت تاریخی ندارد. متاسفانه بیشتر بافت‌های تاریخی اصفهان به غیر از جلفا را در بافت فرسوده قرار داده‌اند و حتی در نقشه‌ای که ارائه شده بافت دردشت که یکی از مهم‌ترین بافت‌های اصفهان است و یا بافت مسجدجامع اصفهان، مسجد آقا نور، مسجد حاج محمدجعفر آباده‌ای و بسیاری دیگر را در بافت فرسوده تعریف کرده‌اند و این خیلی عجیب است!

سمینارهای بسیاری در خصوص بافت فرسوده و تاریخی هم در اصفهان برگزار شده درحالی که به کار بردن اصطلاح «بافت تاریخی» درکنار «بافت فرسوده» صحیح نیست، در حال حاضر بافت تاریخی اصفهان در بدترین وضعیت قرار دارد و همه‌اش درحال تخریب است اما امیدواریم جوان‌ها حرکت کنند و اصطلاح بافت فرسوده را دور بیندازند یا دقیقا آن را معنا کنند و به بافت تاریخی بپردازند.